Shoot! #6: Stappenplan voor de Boze Schoonmoeder

~Tom Hannes

Mijn schoonmoeder is zeer negatief (net als mijn schoonzuster) en wenst alles en iedereen het negatieve toe... Haar gedachten zijn destructief. Hoe kan ik mezelf daartegen beschermen en hoe moet ik daar als boeddhist tegenover staan?
~ Anoniem 

Je vraag is niet zo gemakkelijk. Niet alleen omdat ik jouw situatie niet ken. Ook omdat ik niet zeker ben of het klassiek boeddhisme wel zo'n sterk CV heeft in het omgaan met familietoestanden. Het boeddhisme is ontstaan onder bedelmonniken die hun families verlaten hadden om een ontwaakt leven te leiden. Die wanhopige houding tegenover het lekenleven is tegenwoordig wel wat getemperd, maar niet helemaal verdwenen. Dus als jij een 'volwaardig' boeddhistisch lekenleven wil leiden, moet je creatief zijn. Dat is boeiend. Je zult van je hindernissen je kernpraktijk moeten maken. Dat is revolutionair. En je zult zelf een stappenplan moeten bedenken met boeddhistisch materiaal. Dat zou er misschien zo kunnen uitzien:

1 Wees geduldig met je eigen emoties
Ken je de one-liner: “Wie denkt verlicht te zijn, moet maar eens zijn familie bezoeken”? Dat vind ik een heel goeie! Familiesituaties zijn nesten van gehechtheden, rare denkbeelden, identificaties, kwetsuren, verwachtingen en teleurstellingen. Die gieren onophoudelijk onbewust door je lijf en door de lijven van je familieleden. Familietoestanden beheren lijkt daarom op pingpong spelen met vijfhonderd balletjes tegelijkertijd. Spanningen met schoonfamilie zijn nog ingewikkelder, want het gaat om de ouders van je partner. Pingpong dubbelspel met zesduizend ballen, dus, volgens oude spelregels die jij nooit echt te weten komt.

Dat maakt dat bijna iedereen zich het minst wijs gedraagt in zijn familie. Het is goed om dat te beseffen. Om geduld te oefenen voor je eigen heftige emoties. Dat is de eerste stap om ze ten goede te veranderen.

2 Durf oppervlakkig te zijn
Een misvatting over een ontwaakt leven is dat we diep moeten graven om tot een essentie te komen. Dat is een volslagen idioot idee. Soms spreken we wel over 'diepe' concentratie, maar dat is een slecht woord, want het heeft niets met diepte te maken. Boeddhistische concentratie dient om je op je gemak te doen voelen, zodat je het lef kunt opbrengen om de realiteit te zien zoals ze zich aandient. Meestal durven we dat niet, omdat we onder de invloed zijn van allerlei angsten en idiote denkbeelden. (Over dieptes bijvoorbeeld.)


Dus concentreer je even, kalmeer en kijk naar de oppervlakte van je geest! Wat toont zich daar? Als ik oppervlakkig durf te zijn, valt me in jouw vraag vooral op dat jij je schoonmoeder samenvat als iemand 'die alles en iedereen het negatieve toewenst.' Dat is iets wat jij doet. En daarmee kun je al aan de slag.
Je vraag is niet zo gemakkelijk. Niet alleen omdat ik jouw situatie niet ken. Ook omdat ik niet zeker ben of het klassiek boeddhisme wel zo'n sterk CV heeft in het omgaan met familietoestanden. Het boeddhisme is ontstaan onder bedelmonniken die hun families verlaten hadden om een ontwaakt leven te leiden. Die wanhopige houding tegenover het lekenleven is tegenwoordig wel wat getemperd, maar niet helemaal verdwenen. Dus als jij een 'volwaardig' boeddhistisch lekenleven wil leiden, moet je creatief zijn. Dat is boeiend. Je zult van je hindernissen je kernpraktijk moeten maken. Dat is revolutionair. En je zult zelf een stappenplan moeten bedenken met boeddhistisch materiaal. Dat zou er misschien zo kunnen uitzien:

3 Ga op zoek naar het gif in jouw eigen reactie
De Boeddha zei vaak dat we ons leven vergallen door onszelf mentaal te vergiftigen. Door middel van begeerte (grijpen), haat (afwijzen) en onwetendheid (verblinding). En met permissie: je samenvatting van je schoonmoeder is aan de giftige kant. 'Afwijzing' toont zich nogal evident. Maar ook 'verblinding': je legt een complex wezen, een knooppunt van massaal veel oorzaken en gevolgen, vast in die ene betonnen eigenschap. Ongetwijfeld heb je je redenen om tot die samenvatting te komen. Maar je kan er donder op zeggen dat deze zin je blik op de situatie zo vernauwt dat een boeddhistische manier van reageren veel moeilijker wordt.

Als je jezelf ertoe kunt brengen om naar die gedachte te kijken, in plaats van in een rechtvaardiging ervan te schieten (Ja-maar-mijn-schoonmoeder-is-echt-zo-je-kent-het-mens-niet-je-moest-eens-weten...) kun je hier observeren: “Aha, een gedachte. Die speelt nu met mij. Is dit de mens die ik wil zijn?” En daar is stap 4 al:

4. Beslis: wil je ontwaakter of verdwaasder leven?
Als een onaangenaam gevoel door je heen raast, is de neiging groot om je praktijk eventjes aan de haak te hangen. Maar dit is net een cruciaal moment. Deze rot-situatie is perfect materiaal om je ontwaakte levenswandel te verdiepen. Omdat dit nu je leven is! Als je er zo naar kijkt, kan de situatie plots kantelen. Je interesse wordt wakker. Het opduiken van de zin om dit moment als pratijk te zien, kan als een intense verlichtingservaring aanvoelen. Je keuzevrijheid neemt toe. Niet één keer, maar elke keer opnieuw. Tientallen keren per dag ontwaken – best een fijne ervaring.

5 Kies je tegengif. Discreet
Nu pas kun je op zoek gaan naar tegengif. Het boeddhisme heeft daarvoor heel wat handige lijstjes. In dit geval zou je bijvoorbeeld de 'vier onmetelijkheden' kunnen kiezen. Vier oefeningen om kleinmenselijk gedoe te overstijgen met een ander menselijk vermogen:

1. Liefdevolle vriendelijkheid: vanuit welwillendheid reageren, ook als snel iets gemeens doen efficiënter (en leuker) lijkt.

2. Mededogen: naar de ander kijken als een knooppunt van omstandigheden en oorzaken, ook als hem vastzetten in een slechte eigenschap juister lijkt.

3. Medevreugde: oprecht blij zijn omwille van fijne dingen die de ander overkomen, vooral als je die anders niet zo'n fijn mens vindt.

4. Gelijkmoedigheid: het vermogen ontwikkelen om ontvankelijkheid te zijn, zonder dat je reacties je meteen in alle reactie doen schieten.

Dit zijn vier mooi vormen van bescherming. Je beschermt niet jezelf ermee – maar ook de zin om je ontwaken te verdiepen. En wie weet, word je zo alerter voor mogelijkheden om een fijner contact met je schoonmoeder te ontwikkelen. Wees niet te streng voor jezelf in deze praktijken. Doe wat nu mogelijk is. Toon vooral niet dat je iets aan het beoefenen bent. Anders stink je naar boeddhisme. Dat irriteert schoonfamilies doorgaans. Verwacht er niet eens al te veel van. En ga weer naar stap 1. Want de situatie is nu al veranderd.


​Tom Hannes is zenboeddhist, radio-columnist, theatermaker- en performer, coach en schrijver van de boeken 'Zen of het konijn in ons brein', 'Let's get mythical' en 'De vijf gezichten van angst'.

Bron: BodhiTv