'De mens is slaaf geworden van de klok'

Interview: Rust is het thema van de Maand van de Filosofie. Maakt denken rustig? Volgens schrijfster Joke Hermsen is het andersom. Wie geen rust neemt, komt helemaal niet aan creatief en kritisch denken toe.

Leonie Breebaart
Trouw / Religie en Filosofie

Of de drukbezette Joke Hermsen nog tijd heeft voor een interview? Wel voor deze krant. “Tachtig procent van mijn publiek bestaat uit Trouw-lezers.” Aan lezers heeft Joke Hermsen (1961), filosofe en romanschrijfster, sowieso geen gebrek. Met haar filosofische bestsellers ‘Stil de tijd’ (2009) en het recentere ‘Kairos. Een nieuw bevlogenheid’ (2014) raakte ze bij een breed publiek een gevoelige snaar.

Volgens Hermsen is de moderne mens slaaf geworden van de klok. Tijd wordt alleen nog maar beleefd als iets dat van buiten wordt opgelegd en tot haast aanspoort. In haar nieuwste boek, tevens essay voor de Maand van de Filosofie, breidt Hermsen haar filosofie van de tijd uit naar een pleidooi voor gezonde melancholie. In deze onrustige tijden, schrijft Hermsen, wordt deze gemoedstoestand al te snel gedempt met een doosje pillen, terwijl het juist een bron kan zijn van empathie en creativiteit.

Joke Hermsen woont in Amsterdam-West, en rustig kun je haar buurt niet noemen. In de Turkse snackbar tegenover de slijterij op de hoek is het om vier uur ’s middags weliswaar nog leeg, maar buiten is het een warboel van bakfietsmoeders, fietsende scholieren en jongens op scooters. Op de stoep ligt zwerfvuil. Bij de ingang van de speelplaats waar Hermsens woning op uitkijkt, hangt een bord met negen leefregels, waaronder: ‘geen honden en brommers’, ‘we zijn aardig voor elkaar’ en ‘na 21.00 uur wordt er niet meer gevoetbald’.

Hoe vindt u de rust om te denken?

“Nou ja, ik heb een huisje in de Bourgogne, ik heb een schrijfplekje in Bergen, ik probeer voortdurend de stad uit te gaan en de wereld even vaarwel te zeggen om tot die rust en aandacht voor het schrijven te komen. Al die boeken over stilte komen voort uit mijn eigen ervaring.

Je hebt rust nodig om creatief te zijn. Maar óók voor kritische reflectie. Dat is waar ik mét Plato op hamer: scholè, even pas op de plaats maken, mijmeren, dagdromen, zijn voorwaarden om tot kritische reflectie te komen. Alsof je de geest eerst leeg moet maken, voordat je tot een nieuwe gedachte kunt komen.”

De schrijfster-filosofe heet de bezoeker welkom in haar huiskamer, waar de thee en koekjes al klaar staan. Op tafel liggen ordelijke stapels boeken uitgestald. Zelf neemt Hermsen plaats voor de omvangrijke boekenkast. Lezen, vertelt Hermsen, was in de Amstelveense nieuwbouwwijk waar ze opgroeide al haar redding. “De liefde voor de literatuur heb ik van mijn vader. Op mijn achtste kreeg ik ‘Oeroeg’ van Hella Haasse, wat ik een érg mooi boek vond. Het duurde wel een paar jaar voordat ik het snapte, maar het rare was dat daarna kinderboeken ook niet meer voldeden, ik zat tussen wal en schip. Maar dat is wel mijn jeugd geweest: lezen, lezen, lezen.”

Hoe komt het dat lezen zo rustig maakt? 

“Ja, interessant. Hoe dat neurologisch werkt, weet ik niet precies, maar een belangrijk deel van de esthetische ervaring is dat ze je een andere tijdservaring binnenleidt, dat is wat ik de Kairos-tijd of Kairos-interval genoemd heb, waarin eigenlijk het tikken van de klok ophoudt. De esthetische ervaring brengt je in een tijd die ruimer en persoonlijker aanvoelt. Terwijl de Chronos-tijd, die van de volle agenda’s, aanvoelt als een krap jasje.” De Griekse God Chronos, legt Hermsen in haar boeken uit, hebben we nodig om agenda’s bij te houden en afspraken te maken. Maar om creatief te blijven, moeten we ook ruimte maken voor de god Kairos - in de Griekse mythologie ‘de god van het geschikte moment’ genoemd. “Kairos heeft niets met het tellen van seconden en minuten te maken.”

Lees verder