Hij schreef 'Zwevende gelovigen' en is het brein achter de spirituele zelftest van Trouw. Godsdienstsocioloog Joep de Hart over spiritualiteit: 'Er is een voorraadschuur vol symbolen en wijsheidsleren waar ieder uit kan shoppen.'
De een is een ultieme zwever en de ander slechts een beetje spiritueel. Maar, zegt godsdienstsocioloog Joep de Hart, wat hen bindt is de opvatting: voelt het goed, dan zit je op de juiste weg.
Deze boodschap trekt volle zalen, scoort hoge kijkcijfers en levert onverbiddelijke bestsellers op. Eckhart Tolle, die zichzelf aanprijst als 'spiritueel raadsman en leraar', kan daarover meepraten. Het eerste boek van deze in Duitsland geboren goeroe, 'De kracht van het nu', stond een tijdlang bovenaan de bestsellerlijst van de New York Times. Tolle is niet de enige. Wat voor hem geldt, gaat ook op voor tientallen andere spirituele leidslieden.
Twee vuistregels
De boodschap van deze predikers van de nieuwe spiritualiteit is terug te brengen tot twee vuistregels, zegt Joep de Hart, godsdienstsocioloog bij het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). "Ze geven de opdracht om vanuit je eigen unieke ervaring je eigen unieke vermogens te ontwikkelen. Het gaat erom, zo zeggen ze, te groeien als mens." De tweede regel: "Waarheid moet je innerlijk ervaren. Dogma's doen er niet toe."
Deze boodschap klinkt zo zoetjesaan vertrouwd in de oren. Toch is de strekking ervan hooguit een halve eeuw oud. Dat maakt het een beetje lastig om zo een-twee-drie een antwoord te geven op de vraag wat spiritualiteit nu precies is. "De betekenis verandert voortdurend", zegt De Hart, die als wetenschapper de betekenis onderzoekt van religie en spiritualiteit voor mensen.
Scherp contrast
Wat we vandaag de dag zien in Nederland, vertelt hij, is een bloei van alternatieve vormen van spiritualiteit die hand in hand gaat met het afkalven van het kerkelijke christendom. 'Nieuwe' spiritualiteit en 'oude' kerkelijke spiritualiteit worden vaak als twee gezworen vijanden tegenover elkaar geplaatst.
Dat heeft een reden. "Veel spirituele leiders komen uit de gelederen van de babyboomgeneratie die verbitterd zijn door de kerk. Zij zijn geneigd om het contrast scherp aan te zetten. De kerk, zo zeggen ze, is versteend en betuttelend, daar word je slaafs. Bij hen daarentegen, gaan ze verder, word je een vrij en creatief mens. Dat is natuurlijk propaganda, een reclamefolder voor hun eigen winkel."
Maar in de kerk gaat het al net zo, constateert De Hart. "De kerken hebben er baat bij om te zeggen: 'het echte leven vind je in de Bijbel of in Rome, de rest is surrogaat'."
Scheidslijnen poreus
Maar dat is, zoals De Hart het formuleert, 'de kijk van het spirituele en kerkelijke establishment'. "Bij de gewone man en vrouw zijn de scheidslijnen poreus. Er is voor heel veel mensen een enorme overlap tussen spiritualiteit en religie. Stel je in onderzoek de vraag: hoe categoriseert u zichzelf? Dan noemt driekwart van de mensen die actief zijn op religieus en spiritueel terrein zich én spiritueel én religieus."
Lange tijd namen sociologen aan dat het verval van de kerkelijke instituten zou leiden tot een afname van interesse in religie, spiritualiteit en levensbeschouwing in het algemeen. Dat is niet waar, zegt De Hart. Eerder gebeurt het omgekeerde. "Mensen vinden nu álles wel interessant. Het is alsof een stuwdam het begeven heeft en het water nu het hele landschap overstroomt."
Eigen waarheid
Een heel belangrijke verandering vindt zo'n zestig jaar geleden plaats. "Dan worden er aan het begrip spiritualiteit allerlei psychologische elementen gekoppeld, mede onder invloed van de psycholoog Carl Gustav Jung en de 'human potential'-beweging.
Sindsdien gaat het om de zoektocht naar je 'ware' zelf." Er sluipt, zo zegt De Hart, dan een soort relativisme in. "Iedereen moet op zijn eigen manier achter zijn eigen waarheid komen. Er is, zo zou je kunnen zeggen, een spirituele voorraadschuur vol met symbolen en wijsheidsleren waar iedereen uit kan shoppen."
Democratisering van spiritualiteit
Dat is niet het enige. Er vindt in de jaren zestig ook een democratisering plaats van spiritualiteit. "Eerder was het een elitaire bezigheid, iets voor monniken, mystici en visionaire artistiekelingen. Spiritualiteit waaiert sindsdien uit over brede lagen van de bevolking. Ook Henk en Ingrid houden zich ermee bezig en gaan naar parabeurs, zien medium Char op tv en lezen over positieve energie in hun wijkblad."
Maar hoe je het ook bekijkt, nieuwe spiritualiteit die beweert een heel ander pad te zijn ingeslagen is toch opmerkelijk vaak schatplichtig aan de oude christelijke tradities. "Het christelijke gebed, is vervangen door meditatie. Wat in het christendom 'Jezus' is, noemen ze in de spirituele wereld 'energie' of 'levenskracht'. Wanneer christenen over de 'hemel' spreken, hebben nieuwe spirituelen het vaak over 'reïncarnatie'."
Bron: Trouw / Religie en Filosofie
