Nietzsches filosofie heeft
enorm veel raakvlakken met
het boeddhisme. Als hij het
Chinese boeddhisme had gekend,
was hij misschien wel
boeddhist geweest.
Dit zegt André van der Braak, hoogleraar boeddhistische filosofie aan de VU, in de film 'Het Verre Oosten in het Westen', een dialoog. Wie had er ooit gedacht dat de filosoof met de hamer ‘zen’ te noemen zou zijn?
In deze film volgen we André van der Braak in de
weken voorafgaande aan zijn inaugurele rede, waarin
hij reist naar verschillende plaatsen die met het
boeddhisme en met Nietzsche te maken hebben.
Zo is hij in het huis in Zwitserland dat van 1881–
1888 door Nietzsche werd bewoond. Van der Braak
is daar “in de beroemde kamer waar al die werken
zijn ontstaan”. In die kamer heeft Nietzsche volgens
Van der Braak “de westerse filosofie ontmaskerd”.
We volgen Van der Braak ook op een wandelpad dat Nietzsche
heel vaak gelopen moet hebben. Van der Braak: “Nietzsche
wilde in de bergen niet tot rust komen. Het was geen
terugtrekken uit het leven, maar juist een noodzakelijke voorwaarde
om het leven des te voller te kunnen omarmen.” Dit
omarmen van het leven, dat Nietzsche amor fati noemt (letterlijk:
liefde voor het lot) heeft volgens Van der Braak veel overeenkomsten
met het zenboeddhisme. Nietzsche vindt dat wij
ons op een bepaalde wijze moeten verhouden tot het lot. De
mens kan het lot beklagen of hij kan er onverschillig in berusten.
Nietzsche daarentegen wil dat de mens het lot affirmeert.
Hij drukt affirmatie van het lot uit met het begrip Lebensbejahung
(een begrip dat overigens tegenwoordig door de Duitse
filosoof Peter Sloterdijk opnieuw geïntroduceerd wordt). Voor
Nietzsche is de ideale mens iemand die ‘ja’ tegen alles zegt.
Amor fati, het ja-zeggen ook tegen de eeuwigheid en noodzakelijkheid,
is voor Nietzsche een vorm van 'Bejahung'. Nietzsches
gedachte-experiment van de ‘eeuwige wederkeer’ is in
deze context nuttig: stel dat op een dag een demon naar je
toe zou komen, en de demon zou je vertellen dat je leven al
eeuwig is herhaald en zich tot in de eeuwigheid zal herhalen,
hoe zou je dan reageren? Het is een krachtige test om te zien
of we ons (betekenisloze, immers eeuwig herhalende) leven
inclusief al onze fouten, vergissingen en pijn affirmeren.
Op het eerste gezicht heeft Nietzsches amor-faticoncept geen
raakvlakken met het boeddhisme. Toch ziet Van der Braak een
belangrijke overeenkomst. In het zenboeddhisme leer je namelijk
ook om helemaal in het hier en nu te leven, zonder vooroordelen
en met een volsterkte openheid voor alles en iedereen.
Op die manier voldoet de boeddhist aan Nietzsches 'Lebensbejahung'.
Net als de Filosoof met de Hamer accepteert de volgeling
van het zenpad alles wat hij meemaakt, inclusief de duistere
en pijnlijke kanten van het bestaan.
Bovendien verwijst de Duitse filosoof zelf ook naar het boeddhisme.
In zijn Nagelaten werken zegt Nietzsche: “Ik zou de
Boeddha van Europa kunnen zijn, maar dan het tegendeel van
de Indiase Boeddha.” Volgens Van der Braak zou hij het tegendeel
zijn omdat hij het leven wil omarmen in plaats van ontkennen.
Ook zou de Europese Boeddha geen verlossing van het
leven voorstaan, maar de volheid en rijkheid van het leven juist
hartstochtelijk bevestigen. Juist hierin komt Nietzsche volgens
Van der Braak, zonder het te beseffen, dicht bij de opvattingen
van het Mahayana-boeddhisme. Van der Braak: “Zogeheten
antireligieuze schrijvers en denkers als Dostojevski en Nietzsche
hebben verrassend genoeg veel gemeen met de Linji stroming
van het Chinese zenboeddhisme of chan. Volgelingen
van deze traditie zeiden ‘Kom je Boeddha tegen, dood hem’.
Zo spreken Nietzsche en Dostojevski opvallende genoeg ook
over de dood van God.” Volgens Van der Braak is dit niet een
uiting van atheïsme, maar was de uitspraak dat God dood was
bedoeld om de westerse religieuze traditie nieuw leven in te
blazen.
Nietzsche was één van de weinige 19e-eeuwse filosofen die
goed bekend was met het boeddhisme. In zijn boek De Antichrist,
waarin hij een vernietigende banvloek uitspreekt over
het christendom, is Nietzsche opvallend positief over het boeddhisme:
“Het boeddhisme is honderd keer realistischer dan het
christendom.” Nietzsche beschouwt de Boeddha als een arts,
die het lijden van de mens diagnosticeert, en daar een therapie
voor heeft ontwikkeld die nog werkt ook. Nietzsche leerde het
boeddhisme ook kennen via Wagner en Schopenhauer, die het
echter als een pessimistische levensontkennende filosofie zagen.
Nietzsche was van mening dat het boeddhisme een levensvijandig
nihilisme inhield, dat het leven beschouwt als een
ziekte waarvan we genezen moeten worden. Daarom concludeert
hij dat het boeddhisme niet het antwoord is voor de westerse
cultuur.
Nietzsche besefte dat er geen ultieme waarheden waren, God
dood was en dat het ‘ik’ een fictie was. Alle grond van het bestaan
valt dan weg en daarmee komen we in de fase van het
nihilisme. Daar moet de mens volgens Nietzsche doorheen,
want juist na de diepste desillusie is er kans dat we 'amor fati'
ervaren. En dit ja-zeggen tegen het leven, misschien is dát dan
de Europese zen-ervaring.
Door: Marit Pepplinkhuizen / Bron
Zie film: Waar zen omgaat
