Uit: Anders dan we denken / zie boek
~Piet Winkelaar
Mystieke ervaringen zijn wonderlijk en mysterieus, maar niet alle mysterieuze
ervaringen zijn mystiek. Wanneer ze uitsluitend als wonderlijk, onbegrijpelijk of
paranormaal worden ervaren, vormt dit nog geen reden ze als mystiek te bestempelen.
In het verre verleden en binnen veel godsdiensten of sekten werden en
worden wonderbaarlijke en onbegrijpelijke verschijnselen in de regel als wonderen
beschouwd. Ze worden in nauw verband gebracht met mystiek en zouden
getuigen van een goddelijke openbaring. Wonderen lijken mede daardoor tot een
toetsbaar criterium van mystiek te worden bestempeld. Ten onrechte volgens mij.
Ik geloof niet in wonderen, omdat ik alles als een wonder beschouw, heeft Abraham
Maslow eens gezegd. Ik zou me daarbij kunnen aansluiten, maar de aanduiding
wonder heeft dan nog weinig betekenis. Wonderen zijn buiksprekende poppen
afhankelijk van de interpretatie die men eraan geeft. Ook het mysterieuze en
onverklaarbare wordt in veel gevallen op een bepaalde manier verklaard en begrijpelijk
gemaakt door naar een andere werkelijkheid te verwijzen of op nieuwe
vergezichten te duiden. Omdat mystieke ervaringen vaak ook als wonderbaarlijk
en onverklaarbaar worden gezien, ligt eenzelfde interpretatie voor de hand.
Het verschil tussen mystieke en andere mysterieuze verschijnselen of ervaringen
is niet altijd gemakkelijk aan te geven, omdat men in eerste instantie afhankelijk
is van de beschrijving van de persoon over zijn of haar ervaring. Het horen
van stemmen, uittredingen (aangeduid met OBE: Out of Body Experience) en
hallucinaties beschouw ik niet als typische kenmerken van mystiek. Dat geldt
ook voor verschijningen, bepaalde dromen of onvoorziene gebeurtenissen. De
Mariaverschijningen aan mevrouw Hille Kok uit Volendam en de brieven waarin
zij in de jaren negentig namens Maria de mensen oproept zich te hoeden voor
het kwaad en zich te bekeren, maken vooralsnog niet duidelijk dat het hier om
mystieke ervaringen gaat. Dat geldt ook voor de ervaringen van de drie kinderen
uit Fatima of van de zes kinderen uit Medjugorje in Joegoslavië waar Maria hen
sinds juni 1981 oproept tot bekering via de weg van het kruis. Het kan zijn dat
deze ervaringen een weerslag of interpretatie vormen van een mystieke ervaring
waarbij men een intensieve eenheid beleeft, waar het ik geen rol meer speelt en
de tijd lijkt stil te staan, maar daar wordt niet over gerept. Er is zelfs geen enkele
aanleiding dit te veronderstellen.
Op grond van bepaalde eigenschappen, bepaalde afwijkingen of bijzondere omstandigheden
kunnen mensen soms ongelooflijke dingen meemaken. Het is
onvoorstelbaar waartoe de menselijke geest in staat is en welke ervaringen er
mogelijk zijn. Het voorstellingsvermogen van mensen lijkt onbegrensd, maar
ook hun handelen en hun scheppingskracht. In die zin is het verschijnsel mens
complexer en curieuzer dan men vaak gewoon is te denken. Nietzsche betoogt
dat de mens al het wonderlijke en onbegrijpelijke teveel buiten zichzelf projecteert
en dit als onderdeel van een goddelijke wereld beschouwt. Daarmee kleineren
mensen zichzelf. Ze moeten afscheid nemen van die oude zich vernederende
mens die zich opsluit in zijn beperkte mogelijkheden en nieuwe mensen worden,
Übermenschen, die tot meer in staat zijn, betoogt Nietzsche.
Mensen zijn wezens met onvoorziene mogelijkheden. Overal en in alle culturen
zijn er personen die bijzondere ervaringen hebben, die visioenen of verschijningen
krijgen, in trance raken, gehypnotiseerd worden, door middel van bedwelmende
dampen, drugs, ecstasy, verdovende of hallucinerende middelen tot wonderlijke
beschrijvingen komen, maar dit zijn niet zonder meer mystieke
ervaringen.
Er zijn mensen met wonderlijke ervaringen die zeggen te kunnen afdalen in hun
bewustzijn om zo tot nieuwe kennis en wijsheid te komen. Een tiental jaren geleden
was ik in Utrecht aanwezig bij een mevrouw die zich door bepaalde muziek
in trance liet brengen en vervolgens afdaalde naar wat ze noemde haar zevende
bewustzijnsniveau. Vervolgens vertelde ze allerlei wijsheden en ging ze in op
vragen over de grote wereldproblemen die ze met kennis van zaken beantwoordde,
terwijl ze zich daar eerder nooit in verdiept had. Al haar uitspraken werden
met een bandrecorder opgenomen, zodat ze na afloop daarvan zelf ook op de
hoogte kon worden gesteld, want na de sessie kon ze zich er niets meer van herinneren.
Het was een bijzondere gave, zo vertelde ze, maar had er geen verklaring
voor.
In zijn boek ‘De goden reisden mee’ vertelt Professor Meuleman over ene Arigó
die in Brazilië, zonder een medische opleiding maar als medium van dokter Fritz,
genezende recepten uitschrijft en de onmogelijkste operaties verricht waarvan
mensen op wonderlijke wijze herstellen. Soms bleken de medicijnen die hij voor
schreef zo nieuw dat de meeste artsen ze nog niet kenden. Er zijn volgens de
auteur zelfs gevallen bekend, waaruit bleek dat de medicijnen zich nog in een
experimenteel stadium bevonden. Meuleman citeert een arts uit een van de grootste
ziekenhuizen van Rio:
‘Ik ben getuige geweest van tientallen oogoperaties die uitgevoerd werden door de
ploeg van dokter Fritz en Arigó. Als instrumenten werden messen en scharen
gebruikt. Geen verdoving en niets van wat men gewoonlijk in de geneeskunde
gebruikt. Bloedverlies werd meteen door Arigó gestopt. Ik heb hem verscheidene
cysten zien opereren, in abcessen zien snijden en vreemde voorwerpen zien verwijderen,
zelfs een revolverkogel waarvan men had gedacht dat het onmogelijk
was die weg te halen zonder levensgevaar. Bovendien is hij altijd bezig met ongelooflijke
excentriciteiten. Zo heb ik hem midden in een operatie zijn scalpel zien
afvegen aan het overhemd van een toeschouwer. Het is me zelfs overkomen dat hij
mij over mijn haar streek. Een inwoonster van Bahia die een enorm grote tumor
aan haar uterus had, kwam bij hem. In een handomdraai had hij die verwijderd.
Daarbij is er nooit een ongeluk gebeurd. Dit is beslist ongelooflijk. Men moet het
met eigen ogen gezien hebben.’
Deze Arigó was een bijzondere man, geen arts of chirurg, maar een medium. Hij
overleed in 1971. Wanneer hij onder invloed was van dokter Fritz, kon hij spectaculaire
operaties verrichten en de vreemdste recepten voorschrijven die genezing
brachten. Hoewel hij verschillende keren werd veroordeeld wegens het onbevoegd
uitoefenen van de geneeskunst, bleef hij ermee doorgaan en kwamen er duizenden
mensen uit Brazilië, Argentinië, Uruquay en de Verenigde Staten naar hem
toe. Zij beschouwden Arigó als een mysticus.
Toch zijn er weinig aanwijzingen dat hier gesproken kan worden over mystiek of
over een mystiek verschijnsel, omdat er nergens sprake is van het opgaan in een
zichzelf overstijgende werkelijkheid. Meuleman schrijft: ‘Het is heel goed mogelijk
dat er een verklaring bestaat voor deze verschijnselen. Tot nu toe echter heeft
niemand er een kunnen leveren die overtuigend is.’ De auteur constateert dat
westerlingen dergelijke zaken gewoon negeren of belachelijk maken en dat Zuid-
Amerikanen dit alles interpreteren als een mystiek gebeuren, terwijl voor beide
interpretaties onvoldoende bewijs is.
In elke periode van de geschiedenis zijn er mensen die stemmen horen of in
contact zeggen te staan met geesten of met een medium waarvan ze allerlei boodschappen
door krijgen. Uit de laatste vijftig jaar zijn de lezingen en boeken bekend
van Eva Pierrakos die door een boodschapper, die ze ‘de Gids’ noemde,
aan haar werden doorgegeven, of de geschriften van Jane Roberts die gepubliceerd
werden als gesprekken met Seth. Hoe bijzonder deze ervaringen ook zijn,
er zijn geen aanwijzingen ze als mystiek te betitelen.
Professor W. H.C. Tenhaeff heeft als parapsycholoog talloze voorbeelden van
helderziendheid verzameld. Zo beschrijft hij o.a. het bekende voorbeeld van de
Duitse spoorwegbeambte Bauer die op een avond in bed een visioen krijgt waarin
hij precies ziet waar en hoe zijn zoon wordt vermoord en hoe de moordenaars
eruit zien. Onthutst reist hij naar Munchen waar de moord wordt bevestigd. Op
grond van de aanwijzingen van Bauer worden enige tijd later de moordenaars
gegrepen. Ze bekennen het voorval precies zoals Bauer het had verteld. Een
afdoende verklaring ontbreekt.
Het is een verouderde opvatting te denken dat wat niet of nog niet verklaard kan
worden als mystiek moet worden aangemerkt. Bovendien zegt een verklaring
nog niets over wat het mensen doet, wat de gevolgen zijn en betekenen. Uit de
biologie maar ook uit de medische wetenschap wordt steeds duidelijker dat veel
psychische verschijnselen niet te verklaren zijn met een enkele oorzaak-gevolg
relatie38. In het menselijk gedrag spelen velerlei biologische, psychische en sociale
factoren een rol waarvan in veel gevallen de gevolgen noch voorspelbaar noch
eenvoudig verklaarbaar zijn. Analyses blijken in de dagelijkse praktijk mede afhankelijk
van een visie, van een bepaalde wereldbeschouwing of een al dan niet
uitgesproken geloof of ongeloof. In 1961 schrijft Tenhaeff over Freud:
‘Deze man, die op grond van in zijn praktijk opgedane ervaringen schoorvoetend
de realiteit van de telepathie heeft moeten erkennen, achtte hiermede de eerste
maar tevens de laatste concessie aan het parapsychologisch onderzoek gedaan.
Hij vleide zich daarbij met de (ijdel gebleken) hoop, dat dit verschijnsel zijn verklaring
zou vinden in een tot dusverre onbekende straling, die van de menselijke
hersenen zou uitgaan. Dat men eenmaal ook de existentie van de proscopie (voorschouw)
zou moeten erkennen achtte Freud uitgesloten. Een dergelijke verwachting
was volkomen in strijd met zijn mechanistische en daarmede uitsluitend
causale visie op het menselijke zieleleven, dat hij slechts kon zien als een uitvloeisel
van de activiteit onzer hersencellen, als een begeleidingsverschijnsel (epiphenomeen)
van zeker energetisch gebeuren.’
Er zijn magnetiseurs en natuurgenezers die een bepaalde energie lijken uit te
stralen waarmee ze bijvoorbeeld mensen van hun hoofdpijn afhelpen of hen van
allerlei andere kwalen weten te genezen. Er zijn mensen die exact bepaalde plaatsen
kunnen beschrijven waar ze zelf nog nooit zijn geweest of die nauwgezet
gebeurtenissen vertellen die in vroeger tijden hebben plaats gevonden en die soms
wel en soms niet historisch verifieerbaar zijn. Niet alleen vroeger maar ook nu
zijn er mensen met bijzondere eigenschappen en wonderlijke ervaringen, met
visioenen en verschijningen die echter ten onrechte als mystiek worden aangemerkt.
Carolyn Miller schrijft over een moeder en dochter die al pratend in een rubberbootje
de zee in dreven. Op een gegeven moment sloegen de golven over het
bootje en zagen zij dat de kust nog maar een streep aan de horizon was. Dochter
Hayden werd uit de boot geslagen en moeder Doris kon haar niet meer bereiken.
Hayden hield het niet lang vol en toen ze uitgeput haar strijd met het water dreigde
op te geven doemde er in het water op nog geen meter afstand een man op.
Miller schrijft:
‘Doris en Hayden vertelden later dat de man sterk was, in de dertig en donker
haar had. Maar verder wisten ze niet veel over hem te melden, noch wisten ze
waar hij vandaan kwam. Hayden probeerde zijn uitgestrekte hand te pakken,
maar greep net mis. Ook de volgende keren lukte het niet, al scheelde het maar
een paar centimeter. Ze realiseerde zich toen dat de man zonder haar en haar
moeder aan te raken hen als het ware naar de kust trok. “Toen we er vlakbij
waren, nam de man me in zijn armen en droeg me het strand op. Hij legde me
voorzichtig neer en ik begon meteen al het ingeslikte water over te geven. Moeder
rende achter ons aan en ging op haar knieën naast me zitten terwijl ik kokhalsde.”
Beide vrouwen denken dat er een minuut was verstreken toen ze opkeken om hun
redder te bedanken, maar er was niemand. “En dan bedoel ik ook echt niemand”,
benadrukt Hayden. “Net als daarvoor was er in de wijde omtrek niemand te zien,
noch op het strand, noch in het water. De man was uit het niets opgedoemd en
daar weer in verdwenen. Maar toch had hij ons naar de kust gesleept. Voor ons
beiden staat het als een paal boven water dat er een man was die ons redde en dat
die man niet een gewoon menselijk wezen was.” Moeder en dochter zijn ervan
overtuigd dat ze gered zijn door een engel.’
Zonder verklaring lijkt men met het voorval niet te kunnen leven, alsof het zonder
verklaring niet eens gebeurd had kunnen zijn. Wanneer de twee vrouwen
christenen waren geweest, hadden ze misschien gezegd dat Jezus hen uit de zee
had gered. Voor moslims zou het een heilige imam geweest kunnen zijn die hen
uit de golven had gehaald.
Een dergelijke ervaring lijkt me niet als mystiek te duiden. Miller schrijft dat het
hun geestestoestand is die hen heeft gered, hun overgave gecombineerd met een
bepaalde wilskracht, die ervoor zorgden dat ze niet in paniek raakten. Daarmee
kun je wonderen creëren, zo is haar hypothese.
Er zijn nog veel verschijnselen en ervaringen die men niet afdoende kan verklaren.
Patrick Wall41 geeft het voorbeeld van een bedlegerige oma die zwaar reuma
heeft en wegkwijnt. Wanneer haar dochter verongelukt en drie kinderen achterlaat,
blijkt diezelfde oma op onvoorstelbare wijze in staat voor haar drie kleinkinderen
te zorgen. Ze doet boodschappen, gaat naar de scholen en brengt haar
ziekte terug tot een lastig iets. Wall schetst verhalen van oorlogssoldaten die renden
voor hun leven, terwijl het medisch gezien onmogelijk was omdat hun heupen
ontzet waren of hun benen gebroken. Hier worden grenzen overstegen en
heldendaden verricht, maar ze vormen op zich geen getuigenis van mystieke
ervaringen.
Wonderlijke en onverklaarbare ervaringen zijn niet zonder meer als mystiek te
identificeren. Een mystieke ervaring is door mij getypeerd als een eenheidservaring,
een doen ontwaken in een één en heel makende werkelijkheid. Uit de
beschrijvingen van Van Ruysbeek en Jones kwam naar voren dat die eenheidservaring
daar samengaat met een verlies van het ikbesef en een intensieve geluksbeleving,
gepaard met een gevoel van almacht. Kenmerkend daarbij is tevens
dat de tijd lijkt stil te staan en de ervaring onverwachts plaatsvindt. Deze vijf
onderscheiden karakteriseringen van de beleefde eenheid kunnen vermoedelijk
voornamelijk door de persoon in kwestie worden herkend. Men is dan afhankelijk
van zijn of haar verhaal en van de beoordeling van de authenticiteit. Verifiërende
criteria om anderen daarvan in kennis te stellen dan wel te overtuigen
liggen vooral op het gebied van de gevolgen in gedrag en levenswandel, vaak
aangeduid met het klassieke adagium: aan de vruchten herkent men de boom.
Uitzonderlijke en buitenissige ervaringen dan wel waargenomen verschijnselen
waarbij niet gesproken wordt over eenheidsbeleving met de genoemde kenmerken,
lijken me voorlopig voor de mystiek niet ter zake.
