~Robert Hartzema
Tibetaans boeddhisme bruikbaar maken voor je dagelijkse beslommeringen. Robert Hartzema maakte een unieke vertaalslag naar de moderne westerse praktijk. Het sleutelwoord: helderheid.
Robert Hartzema heeft inmiddels dertien boeken geschreven. Zijn drang om informatie over te dragen begon na de lessen van de Tibetaanse boeddhistische leraar Tarthang Tulku die sinds de jaren zeventig in de Verenigde Staten woont. Tarthang Tulku ontwikkelde zijn eigen moderne, bijna wetenschappelijke versie van dzokchen, de meest vergaande stroming binnen het Tibetaans boeddhisme. Hij had jaren met westerlingen gewerkt. Daardoor had hij inzichten en oefeningen ontwikkeld voor de westerse geest die bereid was de ‘werkelijkheid’ te onderzoeken. Dat is uniek, want de dzokchen-traditie wordt nauwelijks doorgegeven, en zeker niet aan westerlingen. “Het boeddhisme is erg gesloten en hiërarchisch. Dat realiseren we ons niet wanneer we die vriendelijk glimlachende Dalai Lama zien zitten. Ook hij geeft alleen door wat hij van zijn traditie mag doorgeven. Boeddha zei eens: ‘Er is niets verborgen in de gesloten hand van de leraar’, waarmee hij bedoelde dat hij niets achterhield. Maar de Tibetanen hebben als enigen de dzokchen-traditie bewaard en die schat geven ze niet zomaar weg. Bovendien bezitten ze geen westers bewustzijn en kunnen ze daardoor moeilijk een vertaalslag maken.”
Psychische problemen
Tarthang Tulku wilde juist wel dat deze inzichten bekend zouden raken in het westen en vroeg Robert die in Nederland te verspreiden. Dat doet Robert nu ruim dertig jaar, zowel door het lesgeven als via zijn boeken. “Ik geef iets door uit een meer dan tweeduizend jaar oude traditie. Wie dat doet is volstrekt onbelangrijk. Vergelijk me maar met een radio: je stemt af op de dzokchen-zender en dat ding kwekt wel. Het enige dat ik doe is alles wat ik heb geleerd zo zuiver mogelijk proberen over te brengen. En verder vormgeven naar onze tijd, maar dat is logisch. Ik ben ook van deze tijd.”
Maar na een poosje liep hij ergens tegenaan. Hij bemerkte dat de dzokchen-meditatieoefeningen bij sommige mensen weinig uithaalden. Dat waren vooral mensen met individuele psychologische problemen die precies om die reden geïnteresseerd waren geraakt in spiritualiteit. Ze hoopten met meditatie hun blokkades op te lossen. “Mijn ervaring is dat zo iemand tijdens het mediteren door die onverwerkte rommel in de problemen kan raken of zelfs in een psychose terecht kan komen. Voor trauma’s, angsten en onverwerkte emoties moet je niet bij een boeddhistisch leraar zijn. Die kan daar niets mee. Waarom? Een aantal boeddhistische inzichten rafelt vooral uiteen hoe bewustzijn en emoties werken in relatie tot adem en lichaam. Die inzichten worden als universeel gezien. Een boeddhistische leraar onderwijst vanuit die inzichten. Hij werkt niet met het probleem zelf en al helemaal niet met het persoonlijk verleden. Vandaar indertijd mijn stap naar psychotherapie. Nu werken we puur vanuit de dzokchen-traditie, maar geven veel psychologische voorbeelden. En als mensen tegen teveel problemen oplopen, verwijzen we ze door naar therapie. Het is belangrijk om boeddhisme, meditatie en dzokchen gescheiden te houden van westerse psychotherapie. Het zijn wezenlijk verschillende wegen naar vrijheid.”
IKEA-werkelijkheid
Volgens Robert zijn de dzokchen-inzichten over de structuur of matrix van het bewustzijn nog nooit op zo’n complete manier onderwezen en praktisch vormgegeven naar onze moderne levenswijze. “Boeddhisme heeft geen enkele zin als er geen vertaalslag wordt gemaakt. Anders is het slechts een filosofie. Als filosofie is het boeddhisme totaal oninteressant. Denksystemen hebben we al genoeg, niemand zit te springen om nóg meer gedachten.” Nee, je moet er tijdens de dagelijkse toestanden wat aan hebben, vindt Robert. “We zijn geen boeddhistische yogi’s in grotten of monniken in kloosters die vrijgesteld waren van inkomstenwerving omdat ze werden onderhouden door boeren uit de omgeving. We leven in een complexe maatschappij. Niks stilte en afzondering, maar platvloerse zaken als de drukte van je gezin, je werk en alle bijbehorende uitdagingen. Zoals het in elkaar zetten van een IKEA-kast. Of hoe ga je fatsoenlijk met je schoonmoeder om. Vraag jezelf liever af ‘wat kán ik ermee?’ Het boeddhisme wordt pas interessant als je er zelf helderder van wordt, als je los komt van al je automatische patronen, als je er door ontwaakt. Of hoe je die staat van bevrijding ook noemt.”
Hoe breng je de boeddhistische filosofie naar de dagelijkse praktijk? Daarvoor moet je eerst inzicht krijgen in wat dzokchen ‘de negen bewustzijnsdimensies’ noemt. Binnen die bewustzijnslagen interpreteer je alles wat zich in jouw werkelijkheid manifesteert. Dat krijgt echter nooit vaste vorm. Hoe concreet het ook voor je is, wanneer je het loslaat is het weer opgelost. Het is slechts een denkbeeld waaraan je je eigen betekenis geeft. Die betekenis haal je uit de rugzak die je meesjouwt en waarin je al je verhalen, herinneringen, emoties en oordelen hebt gestopt. Dat zijn automatische patronen geworden van waaruit je reageert op wat er dagelijks op je afkomt. Met behulp van de dzokchen-inzichten kun je al die ingesleten patronen helder krijgen. Dat is de kern van dzokchen: helderheid creëren. “Helderheid schept inzicht in je bewustzijn en creëert ruimte. In die ruimte ontstaan nieuwe opties. Zonder helderheid blijf je maar herhalen, herhalen, herhalen en blijf je vastlopen.”
Oefening baart vrijheid
Dat proces van helder worden kost tijd. Niemand kan je helderheid geven of aanleren, maar je kunt het wel oefenen. “In die oefening is vooral ook het lichamelijke aspect belangrijk, want veel werkt via je lichaam en de ademhaling. Je kunt wel dénken dat je iets helder hebt, maar je belichaamt het dan nog niet. Je kunt het niet omzetten naar de dagelijkse praktijk. Dan wordt het een mind-truc. Dat proberen we continu uit te dagen met een combinatie van inzichten en meditatie- en yogaoefeningen. We werken tegelijk op alle lagen, want als je er ook maar één weglaat is het geen dzokchen, geen volkomen volmaaktheid meer.”
Slaag je er daadwerkelijk in je patronen helderder te krijgen, dan wordt je hele bewustzijn helder. Als een patroon helderder wordt bevrijdt het zichzelf. Als het echt helemaal helder is lost het zich vanzelf op. “Mensen denken vaak dat ze hun denken moeten stoppen, maar daarin ligt niet de bevrijding. Bevrijding ontstaat wanneer het helder wordt dat denken denken is en dat je daarbinnen zelf kunt bepalen of je wel of niet denkt. Dán ben je pas vrij. Maar daarvoor moet je allereerst aan jezelf vragen of je bereid bent meedogenloos naar jezelf te kijken. Die eerste stap is het belangrijkst: kies je voor drama, of kies je voor helderheid?”
Dzokchen: helderheid in 9 bewustzijndimensies
Het Tibetaans boeddhisme kent verschillende kennistradities: hinayana (het kleine voertuig – naar de bevrijding), mahayana (het grote voertuig), vajrayana of tantra (het diamanten voertuig) en dzokchen, of wel de volkomen volmaaktheid. Dzokchen is het meest vergaande, scherpe en allesdoorsnijdende inzicht, dat erop gericht is de volmaakte helderheid of het ontwaakte bewustzijn direct, zonder ingewikkelde oefeningen of omwegen te verwezenlijken. De unieke kennistraditie ontstond rond de vijfde eeuw en is van leraar op leerling doorgegeven. Het onderzocht meedogenloos alle beperkende structuren van het bewustzijn en ontdekte dimensies die in het westen volstrekt onbekend waren. Ook werden specifieke inzichten en meditatieve oefeningen ontwikkeld die een opening geven naar ruimere dimensies van gewaarzijn.
Alles in jou manifesteert zich vanuit verschillende bewustzijnsdimensies. Dzokchen onderscheidt er negen:
1. Zintuiglijk bewustzijn, waaronder:
- Kijkbewustzijn
- Hoorbewustzijn
- Geurbewustzijn
- Smaakbewustzijn
- Tastbewustzijn
- Kijkbewustzijn
- Hoorbewustzijn
- Geurbewustzijn
- Smaakbewustzijn
- Tastbewustzijn
6. Mentaal of denkbewustzijn, bestaand uit het woordloze bewustzijn en woordrijke denkbewustzijn.
7. Emotioneel gekleurd egobewustzijn, waarmee de vijf basale emoties verwarring/angst, woede/haat, trots/arrogantie, begeerte en jaloezie zijn verbonden.
8. Pakhuisbewustzijn, waarin associaties en herinneringen liggen opgeslagen. Dat pakhuis zit niet alleen in je hoofd, maar ook in bijvoorbeeld je botten, spieren, bindweefsel, houding en huid.
9. Baarmoederbewustzijn, waar alles uit voortkomt.
Voorbeeld: Je neemt een rechthoekige bruine vorm waar (zintuigbewustzijn). Je associeert die met smaken, geuren en beelden (woordloos mentaal bewustzijn). Je voegt er herinneringen aan toe (pakhuisbewustzijn), vervolgens benoem je het als ‘een stuk chocolade’ (woordrijk denkbewustzijn), en ontstaan er emoties, begeerte, “dat wil ik hebben” (emotioneel egobewustzijn).
Oefening: open vensters
1. Schuif heen en weer zodat je goed zit en sluit je ogen.
2. Je aandacht gaat vanzelf meer naar binnen. Ga daarin mee en word je bewust van hoe je jezelf ervaart en wat er binnenin gebeurt.
3. Let eerst op hoe je zit, je houding en het contact met de grond, zonder dit te veranderen.
4. Ga dan vanuit het ervaren van je lichaam van binnenuit langzaam corrigeren. Begin beneden met het contact met de grond. Voel je voeten, knieën, billen, anus en bekkenbodem. Voel of je daarin ontspannen bent. Merk je dat er spanningen zijn, adem er dan rustig doorheen zodat je die kunt loslaten. Let op de stand van je bekken en onderrug. Begin te corrigeren door voorzichtig te bewegen.
5. Terwijl je beweegt, blijf je ervaren wat er in jezelf verandert: de energiestroom, je gevoelens, gewaarwordingen en ademhaling.
6. Ga dan met je aandacht naar je buik. Ervaar je buik. Adem er doorheen, ontspan en geef alles de ruimte. Je doet steeds hetzelfde: maak eerst volledig contact met hoe het nu is zonder iets te veranderen, en ga vanuit het ervaren van binnenuit voorzichtig corrigeren terwijl je voelt wat er verschuift.
7. Open dan rustig je schouders en je hart. Liggen je handen ontspannen op je bovenbenen? Zijn je armen en schouders ontspannen? Ervaar tegelijkertijd wat er verandert terwijl je ontspant. Wat verschuift er in je energieveld? In je ademhaling? In de doorstroming? Corrigeer dan rustig je nek en hoofd tot ze in balans zijn. Je houding blijft open voor verandering.
8. Er is geen ideale eindhouding. Je blijft als het ware zoeken. Is je hoofd in balans, voel dan eerst je ogen en het gebied rondom je ogen en je voorhoofd. Probeer dat meer te ontspannen. Ontspan je keel, kaak en kaakspieren en breng je hoofd verder in balans.
9. Doe dan rustig je lippen iets van elkaar en voel hoe de adem door je neus en mond naar binnen stroomt, zich verspreidt door je lichaam en door je neus en mond weer naar buiten stroomt. Ervaar het continue stromen van je adem en ontspan daarin.
10. Geef je adem geleidelijk meer de ruimte vanuit een gevoel van genieten. Geniet dat je vrij kunt ademen, zonder dat het gekunsteld of gespannen wordt.
11. Verbind het ademen dan met het ruiken, proeven, horen en het ervaren van de sensaties van je lichaam: de warmte en energie, het stromen van je bloed, je huid, het contact met de grond.
12. Open vervolgens rustig je ogen terwijl je naar beneden kijkt. Dat wil zeggen: fixeer je blik niet, maar neem het licht en de kleuren waar, zonder dat je iets hoeft te herkennen. Alle vensters van je zintuigen staan wijd open.
13. Probeer niets te doen. Wees simpelweg alle zintuiglijke indrukken tegelijkertijd gewaar. Als er benoemingen, commentaar, gedachten of verhalen in je denkbewustzijn opkomen, laat die dan rustig komen en gaan en probeer je aandacht bij het zintuiglijk gewaarzijn te houden. Merk je dat je toch meegenomen wordt door een verhaal, dan keer je gewoon terug naar je zintuigen. Doe dat ongeveer tien minuten.
14. Sluit af door rustig met je handen over je hele lichaam te gaan. Sla niets over. Ervaar het aanraken volledig. Laat de oefening dan helemaal los.
15. Sta op, rek je uit en ga doen wat je wil doen.
(Uit: Dimensies van Bewustzijn)
2. Je aandacht gaat vanzelf meer naar binnen. Ga daarin mee en word je bewust van hoe je jezelf ervaart en wat er binnenin gebeurt.
3. Let eerst op hoe je zit, je houding en het contact met de grond, zonder dit te veranderen.
4. Ga dan vanuit het ervaren van je lichaam van binnenuit langzaam corrigeren. Begin beneden met het contact met de grond. Voel je voeten, knieën, billen, anus en bekkenbodem. Voel of je daarin ontspannen bent. Merk je dat er spanningen zijn, adem er dan rustig doorheen zodat je die kunt loslaten. Let op de stand van je bekken en onderrug. Begin te corrigeren door voorzichtig te bewegen.
5. Terwijl je beweegt, blijf je ervaren wat er in jezelf verandert: de energiestroom, je gevoelens, gewaarwordingen en ademhaling.
6. Ga dan met je aandacht naar je buik. Ervaar je buik. Adem er doorheen, ontspan en geef alles de ruimte. Je doet steeds hetzelfde: maak eerst volledig contact met hoe het nu is zonder iets te veranderen, en ga vanuit het ervaren van binnenuit voorzichtig corrigeren terwijl je voelt wat er verschuift.
7. Open dan rustig je schouders en je hart. Liggen je handen ontspannen op je bovenbenen? Zijn je armen en schouders ontspannen? Ervaar tegelijkertijd wat er verandert terwijl je ontspant. Wat verschuift er in je energieveld? In je ademhaling? In de doorstroming? Corrigeer dan rustig je nek en hoofd tot ze in balans zijn. Je houding blijft open voor verandering.
8. Er is geen ideale eindhouding. Je blijft als het ware zoeken. Is je hoofd in balans, voel dan eerst je ogen en het gebied rondom je ogen en je voorhoofd. Probeer dat meer te ontspannen. Ontspan je keel, kaak en kaakspieren en breng je hoofd verder in balans.
9. Doe dan rustig je lippen iets van elkaar en voel hoe de adem door je neus en mond naar binnen stroomt, zich verspreidt door je lichaam en door je neus en mond weer naar buiten stroomt. Ervaar het continue stromen van je adem en ontspan daarin.
10. Geef je adem geleidelijk meer de ruimte vanuit een gevoel van genieten. Geniet dat je vrij kunt ademen, zonder dat het gekunsteld of gespannen wordt.
11. Verbind het ademen dan met het ruiken, proeven, horen en het ervaren van de sensaties van je lichaam: de warmte en energie, het stromen van je bloed, je huid, het contact met de grond.
12. Open vervolgens rustig je ogen terwijl je naar beneden kijkt. Dat wil zeggen: fixeer je blik niet, maar neem het licht en de kleuren waar, zonder dat je iets hoeft te herkennen. Alle vensters van je zintuigen staan wijd open.
13. Probeer niets te doen. Wees simpelweg alle zintuiglijke indrukken tegelijkertijd gewaar. Als er benoemingen, commentaar, gedachten of verhalen in je denkbewustzijn opkomen, laat die dan rustig komen en gaan en probeer je aandacht bij het zintuiglijk gewaarzijn te houden. Merk je dat je toch meegenomen wordt door een verhaal, dan keer je gewoon terug naar je zintuigen. Doe dat ongeveer tien minuten.
14. Sluit af door rustig met je handen over je hele lichaam te gaan. Sla niets over. Ervaar het aanraken volledig. Laat de oefening dan helemaal los.
15. Sta op, rek je uit en ga doen wat je wil doen.
(Uit: Dimensies van Bewustzijn)
Over Robert Hartzema
Robert Hartzema geeft al meer dan dertig jaar les in Tibetaans boeddhisme, yoga en meditatie vanuit de dzokchen-traditie. Zestien jaar daarvan in een Tibetaans boeddhistisch centrum, en veertien jaar als lichaamsgericht therapeut en trainer bij een opleiding voor psychosociaal werk. Hij is auteur van dertien boeken, waarvan enkele in het Duits en Engels zijn vertaald. De laatste tien jaar geeft hij met zijn vrouw Marjan Möller de eenjarige training Boeddhistische Psychologie, en vervolgtrainingen op basis van dzokchen. Zijn nieuwste boek ‘Dimensies van Bewustzijn’ geeft een glashelder inzicht in de negen bewustzijnsdimensies, en schept openingen naar ongekende mogelijkheden en een volmaakte vrijheid van Zijn; ‘Dimensies van Bewustzijn’,