Oefeningen van de Geest

© Kees Voorhoeve

Pierre Hadot. Filosofische oefeningen

Het antieke denken en de kunst van het leven

Pierre Hadot was hoogleraar aan het College de France in Parijs en was de leermeester van Michel Foucault. Hij heeft vele publicaties op zijn naam staan, onder andere over de Griekse filosoof Plotinus en een interessant boek over levensfilosofie, 'Qu’est-ce que la philosohie antique', vertaald in het Nederlands bij uitgeverij Ambo onder de titel ‘Filosofie als een manier van leven’. De levensvisie van Socrates en Plato en de betekenis van de antieke filosofie voor educatie en overdracht, worden hierin behandeld.

In ‘Filosofische Oefeningen [Oefeningen van de Geest]'  bespreekt Pierre Hadot de inzichten en oefeningen uit verschillende Griekse filosofische stromingen. Filosofie wordt in dit boek gezien als een oefening, niet een theorie, maar een levenskunst. Deze geestelijke oefening is noodzakelijk om tot innerlijke transformatie te komen. Het is een ‘therapie’ van de hartstochten waardoor ongebreidelde begeertes en buitensporige angsten omgevormd kunnen worden. De grondhouding is aandacht, tegenwoordigheid van geest. Door aandacht kunnen we ons voorbereiden op het onverwachte en dramatische van het leven. Filosofie is op deze manier een oefenen in leven en sterven. Door te denken aan de dood worden we ons bewust van de eindigheid van het leven.



Ieder moment dat zich in het leven voordoet, heeft een onmetelijke waarde. Pierre Hadot haalt Horatius aan om dit te bevestigen:

‘Neem aan dat iedere dag die luikt, de laatste is, dan zul je ieder onverhoopt moment met dankbaarheid aanvaarden’.

In het eerste hoofdstuk van dit boek opent Pierre Hadot met een indringende tekst van
G. Friedman, waarin we de essentie van filosofie als levenshouding leren kennen:

‘Sla iedere dag je vleugels uit! Al is het maar even, een kort moment, als het maar hevig is. Verricht dagelijks een geestelijke oefening… oefen je geest, onderbreek de tijdsduur. Probeer je hartstochten uit te pluizen, je ijdelheden en aanvechtingen die opgewekt worden door de praatjes die over je de ronde doen. Schuw kwaadsprekerij. Pluis je medelijden en haat uit. Bemin alle mensen die vrij zijn. Vereeuwig je zelf door boven jezelf uit te stijgen.’ G. Friedman

Het is een scholingsweg om stap voor stap onze hartstochten en negatieve houdingen te onderzoeken en ze los te laten. Om boven ons zelf uit te stijgen en vol van liefde de vrijheid te omarmen, is geen gemakkelijk proces. Daar zijn geestelijke oefeningen voor nodig die geleidelijk aan de transformatie tot stand kunnen brengen. Een transformatie die gericht is op bewustwording van het geheel en die onze individualiteit overstijgt. De ziel wordt genezen van zijn bekommeringen en participeert aan zuiverheid, eenvoud en levensvreugde.

In het hoofdstuk over Socrates beschrijft Hadot hoe Socrates vanuit ironie tot de kern van het wezen komt. Hij stelt zich onwetend op en geeft steeds aan: ‘Ik weet slechts een ding, namelijk dat ik niets weet’. Socrates blijft vervolgens onvermoeibaar vragen stellen over de grote thema’s van het leven zoals rechtvaardigheid, het goede en de zin van het leven. In de socratische dialogen breekt er een moment aan waarop de gesprekspartners ontmoedigd raken. Zodra de gesprekspartners dreigen af te haken, neemt Socrates de verwarring, twijfel en verontwaardiging van hen op zich. Hij draait de rollen om en houdt de ander een spiegel voor waardoor de gesprekspartners uiteindelijk tot inzicht komen. De grens van de taal en de kennis wordt zichtbaar. Plotseling kan er iets doorbreken: een authentieke ervaring waardoor de mens wakker wordt geschud. Ons perspectief is veranderd. Socrates treedt op als een vroedvrouw die de geboorte van de wijsheid inleidt.

'Filosofische Oefeningen' is een prachtig boek. Ook worden Epicurus, Marcus Aurelius, Seneca en andere grote filosofen uit de antieke tijd besproken.